Cá Vẹt là gì? Loài cá "dọn dẹp" san hô và lý do không nên ăn

Cá vẹt là cá gì? Cá vẹt là nhóm cá biển có hàng trăm chiếc răng được hợp nhất lại, tạo thành một cấu trúc cứng, giống như mỏ của một con vẹt.

Cá vẹt là một trong những loài cá rực rỡ nhất thường thấy ở các rạn san hô. Tuy nhiên, không phải ai cũng hiểu rõ cá vẹt là cá gì và tầm quan trọng của chúng. Chúng không chỉ làm đẹp cho đại dương mà còn là "kỹ sư" dọn dẹp, bảo vệ san hô khỏi tảo. Bài viết này sẽ giải thích vai trò không thể thay thế của cá vẹt và lý do chúng ta nên ngừng ăn chúng.

Cá vẹt là cá gì? Đây là tên gọi chung của một nhóm cá biển lớn, gồm khoảng 90 loài, thuộc họ Scaridae. Chúng là cư dân quan trọng của các rạn san hô ở vùng biển nhiệt đới và cận nhiệt đới trên khắp thế giới.

Tên gọi "cá vẹt" xuất phát từ một đặc điểm giải phẫu độc đáo: hàng trăm chiếc răng của chúng được hợp nhất lại, tạo thành một cấu trúc cứng, giống như mỏ của một con vẹt. Cái mỏ này đủ mạnh để chúng cạo và nghiền nát đá vôi từ bộ xương san hô.

Cá vẹt là một trong những loài cá có màu sắc rực rỡ và dễ nhận biết nhất trên rạn san hô. Nhiều loài khoác lên mình những bộ vảy có hoa văn và màu sắc sặc sỡ, pha trộn giữa các tông màu như xanh lam, xanh lục, hồng, cam và vàng. Màu sắc của chúng không cố định mà thay đổi đáng kể tùy thuộc vào độ tuổi, giới tính và thậm chí là môi trường sống, khiến việc nhận dạng loài đôi khi trở nên phức tạp.

Một đặc điểm sinh học phi thường của hầu hết các loài cá vẹt là khả năng chuyển đổi giới tính. Chúng là loài lưỡng tính tuần tự (sequential hermaphrodites). Đa số cá vẹt được sinh ra là cá cái (trong "giai đoạn đầu" - initial phase), và khi chúng lớn lên, một số con cái sẽ biến đổi thành cá đực (trong "giai đoạn cuối" - terminal phase).

Quá trình biến đổi này thường đi kèm với sự thay đổi màu sắc ngoạn mục, từ màu nâu hoặc xám xỉn sang màu sắc rực rỡ hơn nhiều.

Vai trò quan trọng nhất của cá vẹt là kiểm soát quần thể tảo. Chúng dành phần lớn thời gian trong ngày để dùng chiếc mỏ cứng của mình cạo lớp tảo mọc bám trên bề mặt san hô. Tảo là đối thủ cạnh tranh trực tiếp của polyp san hô, chúng tranh giành không gian và ánh sáng. Nếu không có cá vẹt, tảo sẽ phát triển bùng nổ, "bóp nghẹt" và giết chết san hô, biến rạn san hô thành một bãi tảo chết.

Một hệ quả tuyệt vời từ thói quen ăn uống của cá vẹt chính là việc tạo ra cát. Khi cạo tảo, chúng cũng nghiền luôn một phần đá vôi (canxi cacbonat) từ bộ xương san hô. Phần đá vôi này được đưa vào một hệ thống nghiền đặc biệt trong họng cá (gọi là pharyngeal mill) và sau đó được thải ra ngoài dưới dạng hạt cát trắng mịn.

Một con cá vẹt trưởng thành có thể sản xuất hàng trăm kilogam cát mỗi năm, góp phần bồi đắp và duy trì các bãi biển cát trắng mà chúng ta yêu thích.

Việc đánh bắt cá vẹt quá mức sẽ làm suy giảm nghiêm trọng số lượng của chúng. Khi "người dọn dẹp" biến mất, tảo sẽ bùng phát không kiểm soát, dẫn đến sự suy thoái và cái chết của rạn san hô. Điều này tạo ra hiệu ứng domino, làm mất đi nơi trú ẩn và nguồn thức ăn của hàng ngàn loài sinh vật biển khác, phá hủy toàn bộ hệ sinh thái.

Khi cá vẹt bị đánh bắt, các "nhà máy sản xuất cát" tự nhiên này cũng biến mất. Nguồn cung cấp cát cho các bãi biển bị gián đoạn. Kết hợp với các yếu tố tự nhiên, điều này có thể đẩy nhanh quá trình xói mòn bờ biển, làm mất đi các bãi biển quan trọng cho du lịch và bảo vệ vùng ven biển.

Một lý do trực tiếp liên quan đến sức khỏe là nguy cơ ngộ độc ciguatera. Cá vẹt ăn tảo, trong đó có thể chứa ciguatoxin, một loại độc tố thần kinh cực mạnh sinh ra từ vi tảo. Độc tố này tích tụ trong thịt cá, không bị phá hủy khi nấu nướng. Người ăn phải cá nhiễm độc có thể bị ngộ độc ciguatera với các triệu chứng nghiêm trọng về tiêu hóa và thần kinh, có thể kéo dài nhiều tháng hoặc nhiều năm.

Hành động hiệu quả nhất mà mỗi cá nhân có thể làm là ngừng tiêu thụ cá vẹt. Khi người tiêu dùng nói "không" với các món ăn từ cá vẹt tại nhà hàng và chợ, nhu cầu thị trường sẽ giảm, từ đó giảm áp lực đánh bắt lên loài cá này.

Nhiều người vẫn chưa hiểu rõ cá vẹt là cá gì và tầm quan trọng của chúng. Chúng ta cần chia sẻ thông tin cho gia đình, bạn bè và cộng đồng về vai trò không thể thay thế của cá vẹt đối với sức khỏe của rạn san hô và các bãi biển.

Khi tham gia các hoạt động du lịch biển như lặn ngắm san hô, du khách cần có ý thức bảo vệ. Tuyệt đối không giẫm đạp lên san hô, không rượt đuổi hay chạm vào sinh vật biển và ủng hộ các nhà điều hành du lịch có cam kết bảo vệ môi trường.

Về cơ bản là có. "Cá mó" là tên gọi phổ biến và thông dụng tại Việt Nam để chỉ các loài cá thuộc họ Scaridae. "Cá vẹt" là một tên gọi khác, thường được dùng để nhấn mạnh đặc điểm hình thái (mỏ giống vẹt) hoặc trong các tài liệu dịch thuật (dịch từ "Parrotfish"). Cả hai tên gọi này đều được dùng để chỉ cùng một nhóm cá.

Đây là một hiểu lầm phổ biến. Thức ăn chính của cá vẹt là tảo mọc trên san hô, chứ không phải bản thân polyp san hô sống. Chúng dùng mỏ để cạo lớp tảo này và vô tình nuốt cả một phần đá vôi của xương san hô. Một số loài cá vẹt khác chuyên ăn cỏ biển hoặc các mảnh vụn hữu cơ.

Hiện tại, Sách Đỏ IUCN (Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế) chưa liệt kê toàn bộ họ cá vẹt vào danh sách nguy cấp. Tuy nhiên, một số loài cá vẹt cụ thể, đặc biệt là các loài có kích thước lớn như cá vẹt đầu gù (Bolbometopon muricatum), đang được xếp ở mức "Sắp nguy cấp" (Vulnerable) do bị đe dọa nghiêm trọng bởi tình trạng đánh bắt quá mức và mất môi trường sống.